Frottage (deel) van de vloer van het voormalige waterreservoir in de toren van Villa Augustus

Het verhaal over de ontstaansgeschiedenis van Villa Augustus is op tal van foto’s en films, in boeken en artikelen vastgelegd, maar óók in afwrijfsels. Niet iedereen zal onmiddellijk weten wat er met de term bedoeld wordt. Zoals het Franse synoniem ervan, frottages, menigeen eveneens vreemd in de oren kan klinken. Maar wie in de Watertoren voor een werk van Ton Martens staat, zal de toegepaste techniek toch snel genoeg herkennen. 

Want inderdaad: zulke afdrukken van een reliëf maakte je in je jeugd natuurlijk zelf ook. Met waskrijt of een dik potlood bekraste je een vel papier waaronder bijvoorbeeld een muntstuk of een fossiel was gelegd. En in de eenvoud toonde zich dan de meester: het leverde altijd wel weer een tekening op die zo aan de muur van je slaapkamer of in een speciale map kon. 

'La roue de la lumière' (De wiel van het licht) van Max Ernst uit 1926

Broodkruim, grafstenen en de Chinese Muur

Maar louter een liefhebberij van kinderen is het frotteren nooit geweest. Een deel van het oeuvre van de Duits-Franse kunstenaar Max Ernst (1891-1976) is er ook op gebaseerd. Zijn afwrijfsels van stenen, boomschors, bladeren en broodkruim konden onder zijn handen transformeren tot surrealistische landschappen en creaturen. Ernst bundelde een aantal ervan in zijn beroemde portfolio Histoire Naturelle uit 1926.

Ook grafstenen en andere – al dan niet historisch betekenisvolle – plekken worden gefrotteerd om ze op papier thuis te kunnen bewaren. Marina Abramovic tekende in 1989 met houtskool een afwrijfsel van de Chinese Muur, dat zich nu in een privécollectie in Amsterdam bevindt. Op hun beurt bezorgden Japanse chefs een frottage van de karper of goudmakreel aan de restauranttafel waaraan die vis was opgegeten. Had je voor thuis een mooie herinnering aan je etentje, en was tegelijkertijd ook respect aan het zojuist verorberde dier betoond.


Ton Martens tijdens zijn verblijf als 'Queen of the secret garden' in Villa Augustus

Bewaren en eren

De frottages van Ton Martens (1946) staan eveneens in die traditie van herinneren, bewaren en eren. Als jongetje was hij geïmponeerd door de potscherven die hij opgroef in de tuin van zijn ouders in Driehuis-Westerveld. De afdrukken van nagels of vingertoppen die vroegere gebruikers in het aardewerk hadden achtergelaten, kon hij tot op de vierkante centimeter ‘lezen’. Eenmaal werkzaam als beeldend kunstenaar boog Ton zich met papier en zelfgemaakt waskrijt over andere sporen die mensen – en de tijd zelf – op steen, metaal en hout hadden achtergelaten.

Ton bracht zo de gehele vloer van een laat negentiende-eeuwse, voor de sloop bestemde arbeiderswoning op de Amsterdamse Da Costastraat in kaart. Hij deed hetzelfde met de ‘standvink’ (dragende, houten kolom) van een oud koetshuis, vlakbij zijn eigen huis in Den Haag. Hij frotteerde de steigerpalen die bloot kwamen te liggen bij de vondst van een Romeinse binnenhaven (Forum Hadriani) in Voorburg. En in 1999, in 82 frottages, delen van de handelsroute die Nederlandse kooplieden vanaf de zeventiende eeuw in Japan aflegden.

Zijn behoefte om het verleden met afwrijfsels te documenteren en er aldus ook fysiek contact mee te kunnen maken, paart Ton aan een fascinatie voor de grafische voorstellingen die ze opleveren. Elke frottage is namelijk ook een abstractie waarnaar je lang kunt blijven kijken. De vormen, structuren en labyrintische patronen zijn werelden op zichzelf en ze verwijzen op een directe manier (én op ware grootte) naar bijzondere plekken en/of objecten. 

Ton Martens in 2006, druk met het frotteren van de vloer van het waterreservoir

Knielen op een bed van staal en potnagels

Aanleg van de watertoren van Dordrecht, omstreeks 1880 (foto Regionaal Archief Dordrecht)

Het hele project nam, met tussenpozen, in totaal twee jaar in beslag. Een proces waarvan de kunstenaar uitvoerig verslag heeft gedaan in het bijzondere fotoboek dat we in een vitrine in de hotellobby bewaren. Vijftien jaar na dato hoeft hij die uitgave er overigens helemaal niet bij te pakken om op zijn werkzaamheden in Villa Augustus terug te blikken. Kapotte knieën en overbelaste polsen heeft hij er niet aan overgehouden, een hoop ‘inwendig’ gefrotteerde herinneringen daarentegen wél. 

Ton: ‘Ken je die prenten uit het vijftiende-eeuwse getijdenboek Les Très Riches Heures du duc de Berry? Op een aantal van daarvan is te zien hoe druk iedereen is met zaaien, de grond bewerken, spitten en bouwen. Dat voelde in Villa Augustus toen ook zo.

'Als we een luchtje schepten, keken we vanaf de toren naar de tuinlieden die bezig waren met de tuinen in wording. Naar timmerlieden die ramen herstelden. Schilders die schilderden.  Betonwerkers die een kanaaltje en een vijver fabriekten. En naar Dorine (mede-oprichter van Villa Augustus, red.), die samen met anderen haar eigen “antieke” muur in de Italiaanse tuin aan het construeren was.

‘Iedereen was in de weer en bezig. In het schaftlokaal zaten wel meer dan 40 werklieden bij elkaar. Die dan weer uitzwermden als de schaft voorbij was. Zo’n energie ging daar rond, dat was geweldig. Echt overal activiteit!’

Frottages in Villa Augustus en het Kunstmuseum

In de tentoonstelling Het gedroomde museum in het Kunstmuseum Den Haag hangen nog tot 7 november frottages van Ton Martens. De expositie laat zien welke ideeën en plannen er in 1935 aan het ontwerp, de bouw en het gebruik van het toenmalige Gemeentemuseum ten grondslag lagen, en hoe die tot op de dag van vandaag hun waarde blijven bewijzen. 

De frottages van Villa Augustus hangen op diverse hotelkamers, in de gangen en de Wantij- en de Moestuinzaal. Lees meer over het oeuvre van Ton Martens op zijn website www.tonmartens.nl